Οι παρεμβάσεις στις περισσότερες συζητήσεις για τον προϋπολογισμό, ακόμη και αυτές που γίνονται από την αντιπολίτευση, τείνουν να θεωρούν ορισμένα πράγματα δεδομένα. Πρέπει όμως να εξετάσουμε αν αυτά τα δεδομένα είναι που οδηγούν σε άγονη ανταλλαγή απόψεων. Από τον Στάρμερ μέχρι τον Μητσοτάκη, η μεγέθυνση (ως αύξηση του ΑΕΠ) θεωρείται το βασικό κομμάτι της οικονομικής τους στρατηγικής, υποθέτοντας έτσι ότι η μεγέθυνση ταυτίζεται με την ανάπτυξη, με τη γενική ευημερία.
Ωστόσο, στην εποχή της κλιματικής κρίσης, αυτό είναι εντελώς ακατάλληλο. Μια πτυχή που έχει συζητηθεί πολύ είναι η επάρκεια του ΑΕΠ ως δείκτη ευημερίας. Ας εξετάσουμε, για παράδειγμα, τα αποτελέσματα μιας οικολογικής καταστροφής στο Αιγαίο ως συνέπεια των γεωτρήσεων για υδρογονάνθρακες. Τα εκατομμύρια ευρώ που απαιτούνται για την αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής ρύπανσης, αν υποθέσουμε ότι αυτό είναι εφικτό, τα οποία θα συμβάλουν στη μεγέθυνση του ΑΕΠ, είναι στην πραγματικότητα ανάπτυξη; Οδηγούν σε αύξηση της αξίας; Τώρα, ας εξετάσουμε το παράδειγμα μιας 55χρονης γυναίκας που πρέπει να εγκαταλείψει την καλά αμειβόμενη εργασία της για να φροντίσει τη μητέρα της που έχει Αλτσχάιμερ και, η οποία, λαμβάνει από το κράτος μόνο ένα μικρό μηνιαίο επίδομα, διότι δεν υπάρχουν ισχυροί θεσμοί στο κοινωνικό κράτος για την παροχή των υπηρεσιών που πραγματικά χρειάζεται η μητέρα της 55χρονης. Η προκύπτουσα μείωση του ΑΕΠ αντικατοπτρίζει πραγματικά κάτι; Ή μήπως αναδεικνύει ότι η κοινωνία μας δεν εκτιμά την αξία της οικονομίας της φροντίδας;
Μια δεύτερη πτυχή είναι ότι πολλές δραστηριότητες που συμβάλλουν στη μεγέθυνση του ΑΕΠ δεν συμβάλλουν στην αύξηση της αξίας. Αυτό συνέβαινε πάντα στον καπιταλισμό, αλλά στην εποχή της χρηματιστικοποίησης αυτή η τάση έχει ενισχυθεί σημαντικά. Τα επενδυτικά κεφάλαια (Equity Funds) αποτελούν το πιο εμβληματικό παράδειγμα αυτής της εξέλιξης του καπιταλισμού, της διεύρυνσης του χάσματος μεταξύ ανταλλακτικής αξίας και αξίας χρήσης. Τα επενδυτικά κεφάλαια ασχολούνται με την απομύζηση υφιστάμενης αξίας για λογαριασμό τους. Ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις προωθούν την αύξηση των παραγωγικών επενδύσεων, οι προμήθειες διαχείρισης και οι επενδυτικές αποφάσεις για βραχυπρόθεσμα κέρδη δύσκολα προσθέτουν στην αξία της κοινωνίας. Για παράδειγμα, η αγορά ακινήτων και η μετατροπή διαμερισμάτων και κατοικιών σε Airbnb αντιπροσωπεύει μια αλλαγή ιδιοκτησίας, την απομύζηση υφιστάμενης αξίας, όχι τη δημιουργία νέας αξίας. Ολόκληρες γειτονιές βλέπουν να συντελούνται αλλαγές στο χαρακτήρα τους με την εκδίωξη κατοίκων που έμεναν εκεί πολλά χρόνια, καθώς και εμπορικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Και όλα αυτά χωρίς καμία δημοκρατική διαβούλευση, πόσο μάλλον δημοκρατική λήψη αποφάσεων σε τοπικό επίπεδο. Οι τοπικές αρχές, επιπλέον, στηρίζονται στις επενδύσεις τις οποίες ο ιδιωτικός τομέας είναι πρόθυμος να κάνει, μέσω συμπράξεων δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, χωρίς τη δυνατότητα να προτάσσουν αυτά που θεωρούν αναγκαία.
Και οι προτεραιότητες είναι αυτό το οποίο θα έπρεπε να αφορούν πραγματικά οι συζητήσεις για τον προϋπολογισμό. Αντί να ξεκινά κανείς από έναν αυθαίρετα προσδιορισμένο δημοσιονομικό χώρο και να συζητά πώς πρέπει να δαπανηθεί, θα πρέπει να ξεκινά από τις μεγάλες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η κοινωνία, και τις αντίστοιχες δαπάνες που συνεπάγονται, και να δει πώς αυτές μπορούν να χρηματοδοτηθούν. Η αντιμετώπιση της κλιματικής και δημογραφικής κρίσης, η οικοδόμηση των θεσμών του κράτους πρόνοιας, όπως η πρωτοβάθμια υγειονομική περίθαλψη, και η μείωση της εξάρτησης από εφάπαξ επιδόματα, η προώθηση πράσινων τεχνολογιών και πολλά άλλα δεν μπορούν, φυσικά, να επιλυθούν με έναν προϋπολογισμό. Θα χρειαζόταν όμως να σχεδιαστεί ένας σαφής διάδρομος, ενσωματωμένος σε μια σειρά προϋπολογισμών.
Και εδώ θα χρειαζόταν μια ειλικρινής συζήτηση για τη φορολογία. Ζούμε σε έναν κόσμο όπου το πλουσιότερο 1,6% του παγκόσμιου πληθυσμού κατέχει σχεδόν το 50% του παγκόσμιου πλούτου, όπου πέρυσι οι δέκα κορυφαίοι δισεκατομμυριούχοι είδαν τον πλούτο τους να αυξάνεται κατά επτακόσια δισεκατομμύρια δολάρια – περισσότερο δηλαδή από αυτά που χρειάζονται για να χρηματοδοτηθεί μια δίκαιη πράσινη μετάβαση στις αναπτυσσόμενες οικονομίες. Είναι αυτός ένας κόσμος που μπορεί να προοδεύσει χωρίς να φορολογήσει αυτόν τον πλούτο; Ήταν ακραία η πρόταση στη Γαλλία για φορολόγηση 2% στον πλούτο των 1800 ανθρώπων με περιουσία άνω των 100 εκατομμυρίων; Μπορούμε πραγματικά να δικαιολογήσουμε φορολογικούς παραδείσους για τους πλούσιους, χαμηλούς εταιρικούς φόρους εισοδήματος ή αντίστροφα προοδευτικούς φόρους εισοδήματος φυσικών προσώπων; Αυτό είναι το επιχείρημα που πρέπει να προβάλει με τόλμη η Αριστερά αν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε τις ανισότητες και να σώσουμε τον πλανήτη.
Η κλιματική κρίση απαιτεί να σκεφτούμε τη μεγέθυνση με διαφορετικό τρόπο. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι δαπάνες και επενδύσεις που αυξάνουν την αξία για την κοινωνία. Μια επένδυση 300 εκατομμυρίων στην οικονομία της φροντίδας πρέπει να μετράει περισσότερο από το αντίστοιχο ποσό σε μια βιομηχανία υψηλής ρύπανσης, πόσο μάλλον στη βιομηχανία ορυκτών καυσίμων. Ο επανεξοπλισμός της Ευρώπης δεν θα οδηγήσει μόνο στην παραγωγή εκατομμυρίων τόνων διαφόρων μετάλλων, αλλά και στην αντίστοιχη αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα (CO2). Η παροχή ενός πλαισίου και η χρηματοδότηση για γεωργικούς συνεταιρισμούς για την παραγωγή βιολογικών προϊόντων για την περιοχή τους, από την άλλη πλευρά, δημιουργεί νέα αξία.
Με άλλα λόγια, η μεγέθυνση δεν μπορεί πλέον να ταυτιστεί με την ανάπτυξη. Στην καλύτερη περίπτωση, η μεγέθυνση μπορεί να είναι το αποτέλεσμα των οικονομικών μας προτεραιοτήτων, και ακόμη και αυτό θα πρέπει να ελαχιστοποιηθεί αν θέλουμε να μειώσουμε τη χρήση ορυκτών καυσίμων. Και αυτό συνεπάγεται μια θεμελιώδη ρήξη με τις ανάγκες των καπιταλιστικών κερδών. Πρέπει να επιστρέψουμε στην παλιά απαίτηση να επικεντρωθούμε στις αξίες χρήσης και όχι στις ανταλλακτικές αξίες. Η κλιματική κρίση απαιτεί να ξανασκεφτούμε τι εκτιμούμε, τι παράγουμε και τι καταναλώνουμε. Και αυτή θα ήταν η βάση για μια σοβαρή συζήτηση για τον προϋπολογισμό.
Δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή της Κυριακής στις 21/12/2025