Σε πολλά πανεπιστήμια του κόσμου όταν εκλέγεται κάποιος/α ως καθηγητής σε μια σημαντική έδρα, η θητεία αρχίζει με μια εναρκτήρια δημόσια διάλεξη. Εκεί παρουσιάζονται βασικές πτυχές της μέχρι τότε έρευνας του νέου καθηγητή αλλά και πως βλέπει το νέο του ρόλο, τις προτεραιότητες και κατευθύνσεις που θα υπηρετήσει.
Αν αυτό είναι σημαντικό για ένα νέο καθηγητή, σκεφτείτε πόσο σημαντικό θα ήταν να καθιερωθεί αυτή η πρακτική για ένα νέο υπουργό οικονομικών. Πόσο μάλλον όταν αναλαμβάνει καθήκοντα σε μια τόση δύσκολη οικονομική συγκυρία, διεθνή και ελληνική. Στην ουσία έχουμε μια δεκαπενταετία κρίσεων. Αλλά και πριν το 2009 πολλές από τις προβλέψεις του νεοφιλελευθερισμού δεν επιβεβαιώθηκαν – οι ρυθμοί ανάπτυξης, η αύξηση της παραγωγικότητας, το επίπεδο των επενδύσεων, το επίπεδο των μισθών δεν μπορούν να εντυπωσιάσουν ούτε τους πιο ένθερμους θιασώτες του νεοφιλελευθερισμού. Και ακριβώς αυτή η εναλλαγή κρίσεων και στασιμότητας είναι που έχει τροφοδοτήσει την πολιτική αστάθεια – όχι μόνο τον Τραμπ, το Brexit, τη Μελόνι κλπ. αλλά και τη δυσκολία της πλειοψηφίας των εν ενεργεία κυβερνήσεων να διατηρούν τη δημοφιλία τους.
Η επιστροφή του Προέδρου Τραμπ στην ηγεσία των ΗΠΑ τον Ιανουάριο του 2025 σηματοδοτεί την έναρξη μιας νέας ταραχώδους περιόδου στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα. Η ιδιαιτερότητα αυτής της νέας πλοκής έγκειται στο γεγονός ότι η κρίση δεν ξεκίνησε από μια αναταραχή σε κάποια από τις αγορές ή από κάποιο εξωγενή παράγοντα (π.χ. πανδημία), αλλά είναι αποτέλεσμα των συνειδητών αποφάσεων της ηγεσίας των ΗΠΑ. Αποφάσεων που, ασχέτως τι νομίζει κανείς για την αποτελεσματικότητά τους, είναι μια αντίδραση στην στασιμότητα που περιγράφουμε.
Με αυτή την έννοια, είναι λογικό να ζητήσουμε ποια είναι η ανάλυση της ελληνικής κυβέρνησης για όσα συμβαίνουν. Ιδιαίτερα είναι σημαντικό να ξέρουμε αν η πρόσφατη οικονομική ιστορία έχει διδάξει κάτι: αν θεωρεί η κυβέρνηση ότι κάποια από τα οικονομικά της πιστεύω χρίζουν αναθεώρησης ή αντιθέτως όλη η ταραχώδης οικονομική ιστορία των τελευταίων ετών μπορεί να εξηγηθεί με τα ίδια εργαλεία και άρα, που θα πάει, κάποια στιγμή οι ίδιες πολιτικές θα φέρουν καρπούς.
Για αυτό είναι σκόπιμο να τεθούν πέντε ερωτήματα προς τον νέο Υπουργό Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών κ. Πιερρακάκη για να αναδειχθεί ποιες είναι οι προτεραιότητές του και ποια εργαλεία θα χρησιμοποιήσει. Θα μπορούσε να μας προσφέρει μια εναρκτήρια ομιλία για το τι έχει μάθει από την πρόσφατη ιστορία και πως πρέπει να συνεχίσει.
Πρώτον κατά πόσο πιστεύει ότι τα δημοσιονομικά του κράτους θα πρέπει να τα αντιμετωπίζουμε σαν τα οικονομικά μιας οικογένειας, όπου ξοδεύουμε λιγότερα όταν τα πράγματα δεν πάνε καλά. Για παράδειγμα, η εμπειρία έχει δείξει ότι, αν κατά την περίοδο της ύφεσης, ο ιδιωτικός τομέας δαπανά λιγότερο και δαπανήσει λιγότερα και ο δημόσιος τότε η ύφεση εντείνεται. Στα οικονομικά αυτό το ονομάζουμε το παράδοξο της αποταμίευσης (paradox of thrift). Η προσφιλής στάση της κυβέρνησης σε αυτό είναι να μιλάει για λεφτόδεντρα. Πρέπει να εξηγηθεί γιατί μπορούν να βρεθούν χρήματα για την πανδημία ή για το ReΑrm Europe αλλά όχι για κοινωνικές δαπάνες. Και ένα τελευταίο για τα πιστεύω του νέου υπουργού οικονομικών: όταν μια κυβέρνηση δανείζεται για να αναβαθμίσει τα σχολεία ή τα νοσοκομεία, ή για να δημιουργήσει ένα απόθεμα δημόσιας κοινωνικής κατοικίας, στο σύνολο της έχει αυξηθεί ή όχι ο πλούτος της οικονομίας;
Δεύτερον κατά πόσο πιστεύει ο κ. Πιερρακάκης στα trickle-down economics, σύμφωνα με τα οποία η μείωση των φόρων θα φέρει ώθηση στις επενδύσεις, οι οποίες θα αυξήσουν την παραγωγικότητα, θα αυξηθούν οι μισθοί και τελικά θα ωφεληθεί ολόκληρη η κοινωνία. Έχει κάποια στοιχεία ότι αυτή η θεωρία έχει δουλέψει στο παρελθόν; Γιατί στη διεθνή βιβλιογραφία δεν υπάρχουν. Κέρδη υπάρχουν, αλλά σε μεγάλο βαθμό δεν γίνονται επενδύσεις ή δεν γίνονται παραγωγικές επενδύσεις. Στην Ελλάδα σημαντικό μερίδιο των άμεσων ξένων επενδύσεων είναι σε ακίνητα ή σε αγορά κόκκινων δανείων, δεν έχουμε δηλαδή παραγωγή νέας αξίας, αλλά μεταφορά αξίας σε ιδιωτικές επιχειρήσεις. Αν ο κ. Πιερρακάκης πιστεύει στα trickle-down economics τότε πως εξηγεί τις ανισότητες και την πολιτική αστάθεια με φαινόμενα όπως ο Τραμπ, η Μελόνι, το AfD;
Το τρίτο ερώτημα αφορά τις υπεργολαβίες του δημόσιου τομέα. Η κυβέρνηση αναθέτει συνεχώς σε ιδιώτες δραστηριότητες που θα έπρεπε να κάνει το δημόσιο. Πρόκειται για αναθέσεις που ξεκινούν από συγγραφή νομοσχεδίων και φτάνουν στην είσπραξη εσόδων και οφειλών. Σε αυτό έχει κάνει κριτική η Μαριάννα Μαζουκάτο στο βιβλίο της «The Big Con», λέγοντας ότι αυτή η στρατηγική οδηγεί στη μωροποίηση του κράτους. Αναφερόμενος στο συγκεκριμένο βιβλίο ο κ. Πιερρακάκης κατά τη διάρκεια τοποθέτησής του στην επιτροπή οικονομικών υποθέσεων είπε ότι «έχει να κάνει με το πως ανατίθενται σε συγκεκριμένες εταιρείες συγκεκριμένα πρότζεκτς και αναφέρει το συγκεκριμένο βιβλίο κάποιες λανθασμένες αναθέσεις». Ωστόσο το βιβλίο της κ. Μαζουκάτο δεν λέει αυτό. Αντιθέτως μιλάει για μια μακρά περίοδο 30 ετών μωροποίησης του κράτους όπου πλέον έχει υπαλλήλους που δεν έχουν τις ικανότητες, την κατάρτιση και την ισχύ να διαπραγματευτούν με τον ιδιωτικό τομέα. Η κυβέρνηση της ΝΔ κάνει ακριβώς αυτό. Από τη μια αποδυναμώνει το κράτος, και από την άλλη ισχυρίζεται ότι οι ελεύθερες αγορές μπορούν να ρυθμιστούν χωρίς το απαραίτητο προσωπικό.
Το τέταρτο ερώτημα προκύπτει από μια αναφορά του κ. Πιερρακάκη ότι κατά βάση η κυβέρνηση ενσωματώνει κάποιες από τις θέσεις της κ. Μαζουκάτο – στο βιβλίο της με τίτλο η Οικονομία της Αποστολής- καθώς φροντίζει να φέρει στο τραπέζι το δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα για να βρεθούν οι βέλτιστες λύσεις. Επομένως τίθεται το ερώτημα αν η κυβέρνηση ασπάζεται τα τέσσερα σημεία που διατρέχουν όλα τα βιβλία της κ. Μαζουκάτο:
Το κράτος δημιουργεί αξία παρόλο που έχει μειωθεί τα τελευταία χρόνια έχει μειωθεί καθώς επικράτησε η άποψη ότι το κράτος δεν πρέπει να εμπλέκεται στην παραγωγική διαδικασία.
Η σχέση μεταξύ κράτους και ιδιωτικού τομέα είναι μονόπλευρη. Η Mazzucato δεν ασπάζεται την αντίληψη ότι το κράτος θα πρέπει να «διευκολύνει» τον ιδιωτικό τομέα ή να «καλύπτει κάποιο κενό» που αφήνει εκείνος. Αυτή η «φιλική προς τις επιχειρήσεις» προσέγγιση απλώς συντηρεί την ανισορροπία στη σχέση και οδηγεί στο φαινόμενο της κοινωνικοποίησης των ζημιών και της ιδιοποίησης των κερδών του ιδιωτικού τομέα.
Η κρατική υποστήριξη προς τον ιδιωτικό τομέα θα πρέπει να παρέχεται μόνο με όρους. Το αντίθετο δηλαδή από αυτό που κάνει η κυβέρνηση επανειλημμένα, δίνοντας στον ιδιωτικό τομέα διευκολύνσεις χωρίς ανταλλάγματα.
Το πρόβλημα στην εποχή του νεοφιλελευθερισμού δεν είναι μόνο ότι το κράτος έχει «μωροποιηθεί» αλλά και υπάρχει μια απροθυμία να χρησιμοποιηθούν τα εργαλεία του – δημόσια υποστήριξη, δημόσιες προμήθειες, κρατικές αναπτυξιακές τράπεζες, κλπ.
Πέμπτο κατά πόσο πιστεύει ότι οι στρατιωτικές δαπάνες – που βρίσκονται σε τροχιά αύξησης πανευρωπαϊκά εξαιτίας του πολέμου στην Ουκρανία και των αλλαγών στις ΗΠΑ – θα δώσουν αναπτυξιακή ώθηση, αν είναι επενδύσεις που διαχέουν τεχνολογία σε άλλους τομείς της οικονομίας, αν είναι ένας είναι καλός τρόπος για να δοθεί νέα δυναμική στην οικονομία. Η Αριστερά σίγουρα δεν πιστεύει στο ReArm Europe.
Νομίζω ότι δικαιούμαστε να ξέρουμε τις απαντήσεις του υπουργού σε αυτά τα ερωτήματα. Πολύ φοβάμαι ότι δεν θα υπάρχει ανταπόκριση. Και ο λόγος είναι ότι η κυβέρνηση δεν θέλει μια συζήτηση για το γενικό πλαίσιο των οικονομικών επιλογών της. Αντιθέτως η κυβέρνηση θα συνεχίσει να καλεί όλες τις υπόλοιπες δυνάμεις να καταθέσουν τις προτάσεις τους, θεωρώντας ως δεδομένο το πλαίσιο του νεοφιλελευθερισμού και των trickle-down economics. Κάνει δηλαδή αυτό ακριβώς που έχουν επισημάνει οι Χορκχάιμερ και Αντόρνο ως κυρίαρχο στοιχείο της ιδεολογίας της άρχουσας τάξης: να βάζει το κόσμο να κάνει προτάσεις προσπαθώντας να υποβαθμίσει τη σημασία του το πλαισίου, των κανόνων και των περιορισμών μέσα στα οποία λειτουργούν.
Ο ρόλος της Αριστεράς είναι να κάνει προτάσεις αλλά ταυτόχρονα να αμφισβητεί και το πλαίσιο που λειτουργεί η οικονομία. Να καταθέτει δηλαδή και προτάσεις που θα προκύπτουν από τη λογική ενός εναλλακτικού πλαισίου.