Το βιβλίο του Θεόδωρου Λιανού καταφέρνει με πολύ καλό και ισορροπημένο τρόπο δύο πράγματα συγχρόνως.
Από τη μια, έχει πληθώρα στοιχείων για την κατάσταση της παγκόσμιας οικονομίας, την απειλή της κλιματικής αλλαγής, το ρόλο των κοινωνικών και περιφερειακών ανισοτήτων. Συγχρόνως, έχει και μια ανασκόπηση πολλών προσεγγίσεων για το μέλλον του καπιταλισμού, από τις σχετικά αισιόδοξες προσεγγίσεις μέχρι τις εντελώς απαισιόδοξες, αλλά και άλλων προσεγγίσεων για το τι πρέπει να γίνει, από τους υποστηρικτές της αποανάπτυξης μέχρι αυτών του οικοσοσιαλισμού ή του συμμετοχικού σοσιαλισμού. Από αυτή την άποψη το βιβλίο είναι εξαιρετικά χρήσιμο για φοιτητές, αλλά και το ευρύ κοινό, που διαβάζοντάς το μπορούν να αποκτήσουν μια εξαιρετική πρώτη επαφή με πολλές σημαντικές συζητήσεις, και, αν ακολουθήσουν τις βιβλιογραφικές αναφορές, να ψάξουν περισσότερο αυτές τις συζητήσεις που βρίσκουν οι ίδιοι πιο ενδιαφέρουσες.
Από την άλλη, το βιβλίο έχει ένα πολύ ισχυρό επιχείρημα, θα έλεγα μήνυμα. Και αυτό είναι ότι στην όλη συζήτηση για το πως η ανθρωπότητα θα αντιμετωπίσει την κλιματική αλλαγή, συχνά ξεχνιέται ίσως η πιο σημαντική πτυχή του προβλήματος που δεν είναι άλλη από την αύξηση του πληθυσμού. Όταν γεννήθηκα το 1960, ο παγκόσμιος πληθυσμός ήταν στα τρία δις, τώρα είναι γύρω στα οκτώ, με προοπτική να φτάσει σύντομα στα έντεκα. Ο FAO (Παγκόσμιος Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ) υπολογίζει ότι μέχρι το 2050 η παραγωγή τροφίμων θα πρέπει να αυξηθεί κατά 50%, και ακόμα περισσότερο στις αναπτυσσόμενες χώρες. Και αυτό το ενδεχόμενο απλώς δεν είναι βιώσιμο.
Το βασικό πρόβλημα είναι ότι η διαθέσιμη γη είναι πεπερασμένη. Προφανώς νέες τεχνολογίες μπορεί να αυξήσουν την παραγωγικότητα της γης αλλά υπάρχουν όρια σε αυτή τη διαδικασία, όρια δηλαδή στην ποσότητα τροφίμων που μπορεί να παραχθεί. Μιλώντας με οικονομικούς όρους υπάρχουν φθίνουσες αποδόσεις καθώς προσθέτει κανείς όλο και περισσότερη εργασία ή κεφάλαιο σε ένα πεπερασμένο πόρο όπως είναι η γη. Για αυτό το λόγο, ο Λιανός ισχυρίζεται ότι αργά ή γρήγορα, πιθανότατα πιο γρήγορα από ότι νομίζουμε, θα φτάσουμε σε μια επισιτιστική κρίση. Και προβλέπει ότι κάποιες από τις πιθανές αντιδράσεις θα είναι οι επαναστάσεις, οι κοινωνικές ταραχές, οι πόλεμοι, τα αυταρχικά καθεστώτα και η μαζική μετανάστευση.
Όπως και στην περίπτωση της κλιματικής κρίσης γενικότερα, οι επιπτώσεις δεν θα είναι ίδιες για όλους. Για παράδειγμα, ο Λιανός παρουσιάζει τις πιθανές επιπτώσεις σε τρεις διαφορετικές ζώνες. Οι αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες θα αντιμετωπίσουν αυξήσεις τιμών από την επισιτιστική κρίση αλλά επειδή είναι κατά βάση εξαγωγείς τροφίμων, οι επιπτώσεις θα είναι πιο αντιμετωπίσιμες. Συγχρόνως έχουν και ισχυρό στρατό και κατασταλτικούς μηχανισμούς για να αντιμετωπίσουν τις πιθανές πολιτικές αντιδράσεις. Στο άλλο άκρο είναι οι αναπτυσσόμενες χώρες που εισάγουν τρόφιμα και δεν έχουν τόσο ισχυρό στρατό και κατασταλτικούς μηχανισμούς – εκεί τα διάφορα φαινόμενα που περιγράφει το βιβλίο δεν θα είναι εύκολα διαχειρίσιμα. Το μεγάλο ερωτηματικό, για το πως μπορεί και θα θελήσει να αντιδράσει, είναι η Κίνα που από τη μια μεριά είναι εισαγωγέας τροφίμων αλλά από την άλλη έχει στην διάθεση της ισχυρό στρατό και κατασταλτικούς μηχανισμούς.
Η λύση που προτείνει ο Λιανός είναι η έννοια της σταθερής οικονομίας που εξασφαλίζει συγχρόνως καλό βιοτικό επίπεδο, οικολογική ισορροπία και σταθερό πληθυσμό – στην πραγματικότητα πιστεύει ότι ο πληθυσμός πρέπει να μικρύνει κάπως πριν σταθεροποιηθεί. Στο απλό μοντέλο που παρουσιάζει, υποθέτοντας τη συνέχιση του καπιταλισμού, αυτός ο συνδυασμός οδηγεί σε χαμηλότερο ποσοστό κέρδους και άρα χαμηλότερες επενδύσεις. Ο συγγραφέας θέλει να παραμείνει σχετικά ουδέτερος για το αν η λύση της σταθερής οικονομίας μπορεί να είναι συμβατή με τον καπιταλισμό ή θα χρειαστεί μια από τις διαφορετικές εκδοχές του σοσιαλισμού που συζητά. Αλλά διαβάζοντας το βιβλίο, νομίζω βγαίνει αβίαστα ο σκεπτικισμός του για τη συμβατότητα της σταθερής οικονομίας με τον καπιταλισμό όπως τον γνωρίζουμε.
Ο βασικός λόγος είναι βέβαια ότι ο καπιταλισμός έχει μια αχόρταγη τάση για κέρδη και αυτό σημαίνει μια όλο και μεγαλύτερη παραγωγή προϊόντων και άρα μια όλο και μεγαλύτερη χρήση μη ανανεώσιμων πόρων. Άρα μέρος της λύσης είναι ένα παραγωγικό μοντέλο που δεν βασίζεται σε τέτοιο βαθμό στο κέρδος. Συγχρόνως χρειάζονται και αλλαγές από τη μεριά της κατανάλωσης. Ο Λιανός συζητάει την κριτική του καταναλωτισμού στην προσέγγιση των οικοσοσιαλιστών, αλλά όχι στην ανάλυσή του για την προσέγγιση της αποανάπτυξης που περιλαμβάνει και αυτή κριτική για τον καταναλωτισμό. Γενικά νομίζω ότι η παρουσίαση της τελευταίας προσέγγισης είναι κάπως ελλιπής.
Ο Θεόδωρος Λιανός, όπως και εγώ, δίδαξε για πολλά χρόνια στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Θα με ενδιέφερε στο βιβλίο του να είχε αναπτύξει λίγο περισσότερο το αν για την κατανόηση του προβλήματος, για τη δυνατότητα μιας σοβαρής δημόσιας συζήτησης, και για τη λύση της σταθερής οικονομίας που προτείνει θα χρειαζόμασταν μια κριτική στάση απέναντι στα ορθόδοξα οικονομικά. Μου φαίνεται ότι η βασική προσέγγιση των οικονομικών που διδάσκονται σε όλα σχεδόν τα οικονομικά τμήματα ανά τον κόσμο, και που βασίζονται στον ατομικισμό, στην μεγιστοποίηση του ατομικού κέρδους, είναι εντελώς ακατάλληλη. Μάλλον, για να το πούμε πιο καθαρά, τα ορθόδοξα οικονομικά είναι μέρος του προβλήματος.
Στο δικό μου βιβλίο Μανιφέστο για μια Βιώσιμη Κοινωνία ισχυρίζομαι ότι η κλιματική κρίση αντιμετωπίζεται όχι μόνο με ένα διαφορετικό καταναλωτικό και παραγωγικό μοντέλο, αλλά και με την επιστροφή της δημοκρατίας σε θέματα οικονομικής πολιτικής. Νομίζω το ίδιο λένε και οι οικοσοσιαλιστές και οι υποστηρικτές της αποανάπτυξης, αλλά κατά βάση και ο Λιανός. Το βιβλίο του Λιανού όμως, αποτελεί μια καλοδεχούμενη κριτική σε όλους εμάς που έχουμε ασχοληθεί σοβαρά με το θέμα της κλιματικής κρίσης και την αντιμετώπισή της. Μας προειδοποιεί, δηλαδή, ότι τα πράγματα είναι ακόμα πιο σοβαρά από ό,τι νομίζαμε.